مالکیت فکری نرم افزار

آنچه باید درباره ی حمایت از مالکیت فکری نرم افزار بدانیم

مالکیت فکری نرم افزار چیست؟

• مالکیت فکری نرم افزار به معنای آن است که کد کامپیوتری یا نرم افزاری تحت حمایت قانون قرار داشته باشد، اعم از اینکه مشمول کپی‌‌رایت، علامت تجاری، اسرار تجاری یا پتنت نرم افزاری باشد.

چرا مالکیت فکری برای نرم افزارها حائز اهمیت است؟

• نوآوری‌‌ در حوزه‌‌ی نرم افزار برای اشخاص حقیقی، استارت‌‌آپ‌‌ها و کسب و کارها مهم است. توسل به قانون نیز بهترین راه حمایت از مواردی همچون نرم‌‌افزارهاست. بنابراین به منظور برخورداری از حمایت قانون، برنامه‌‌نویسان و کسب و کارها نرم‌‌افزارها را دارایی فکری تلقی میکنند.
  وقتی شما نرم افزار خود را یک دارایی فکری تلقی میکنید، کنترل و نظارت بیشتری بر کسانی که از آن استفاده میکنند و چگونگی عرضه‌‌ی آن به عموم خواهید داشت. در غیر این صورت ممکن است مردم بدون اجازه از آن استفاده کنند؛ و شما نیز فرصت کسب درآمد از نرم افزار خود را از دست خواهید داد. حتی در برخی موارد ممکن است خودتان نیز اجازه‌‌ی استفاده از نرم افزاری که پدید آورده‌‌اید را نداشته باشید.

مالکیت فکری (مال فکری) چیست؟

• مال فکری اثری ناملموس است که معمولاً در نتیجه‌‌ی ابتکار و خلاقیت حاصل میشود و میتواند یک دست‌‌نوشته باشد یا یک آهنگ یا یک نرم افزار. از جنبه‌‌ی قانونی چند روش برای حمایت از اموال فکری وجود دارد که عبارتند از: کپی‌‌رایت، علامت تجاری، اسرار تجاری و پتنت (حق اختراع).

سرقت مالکیت فکری

• هم کسب و کارها و هم اشخاص حقیقی در محافظت از دارایی فکری خود با مشکل مواجه‌‌اند. کسب و کارهایی که اموال فکری باارزشی همچون نرم‌‌افزار در اختیار دارند، باید مراقب سرقت اموال فکری از جانب کارمندان خود باشند. البته سرقت مال فکری از خارج از شرکت نیز امکانپذیر امّا چندان غالب نیست. انعقاد قراردادهای عدم افشا (Non-disclosure Agreement) با کارمندان یکی از راه‌‌های محافظت از اموال فکری شرکتهاست. محدود ساختن دسترسی کارمندان به نرم‌‌افزارهای در حال توسعه نیز یک راه دیگر در این زمینه است. کتابی با عنوان “مالکیت فکری و جرائم رایانه‌‌ای” (“IP & Computer Crimes”) نوشته‌‌ی پیتر تورن Peter Toren شامل اطلاعات فراوانی در این گونه مباحث است و جرائم این حوزه و چگونگی مقابله با آن را شرح میدهد. راه دیگر حمایت از اموال فکری استفاده از قانون است. یعنی کسب پتنت، کپی‌‌رایت یا علامت تجاری. دراین صورت اگر کسب دارایی‌‌های فکری شما را به سرقت ببرد، شما جهات قانونی لازم برای تعقیب موضوع را در اختیار دارید.

روشهای حمایت از نرم‌‌افزار

• هنگامی که قصد حمایت از نرم‌‌افزار خود را دارید، به خاطر داشته باشید که هم پتنت و هم کپی‌‌رایت از نظر قانونی میتوانند برای حمایت مورد استفاده قرار گیرند. هر کدام از این دو گزینه بخشهای متفاوتی از حمایت مالکیت فکری را پوشش میدهند. بعضی افراد یکی از این دو مورد را انتخاب میکنند و بعضی دیگر هر دو را. البته جایگزین دیگری نیز پیش روی شما قرار دارد و آن استفاده از اسرار تجاری است. در هر صورت تصمیم‌‌گیری در خصوص نوع حمایت مرحله‌‌ای مهم در مسیر حمایت از نرم‌‌افزار محسوب میشود.
  علامت تجاری نیز روش دیگری برای حمایت است. امّا از کد نرم‌‌افزاری شما حمایت نمیکند. آنچه توسط علامت تجاری مورد حمایت قرار میگیرد، نام نرم‌‌افزار شما یا علامتی است که برای تبلیغ نرم‌‌افزار خود از آن استفاده میکنید. قرار دادن نام برند نرم‌‌افزار در شمول حمایت علامت تجاری این امکان را به شما میدهد تا دیگران را از عرضه‌‌ی محصولاتی با برندهای مشابه بازدارید.

حمایت از نرم افزار از طریق کپی‌‌رایت

• کپی‌‌رایت اینگونه تعریف شده است: ” آثار اصیل مؤلف که به وسیله‌‌ی هر نوع حامل ملموسی ابراز شده باشد.” بنابراین روشی که شما برای ابراز یک ایده به کار میگیرید، مانند یک اثر داستانی یا یک کد نرم افزاری، تحت عنوان کپی‌‌رایت قرار میگیرد.

کپی‌‌رایت از چه چیزهایی حمایت میکند؟

• از کپی‌‌کردن و تکثیر اثر حمایت میکند و این حمایت به محض خلق اثر آغاز میشود بدون اینکه منوط به ثبت اثر باشد. البته ثبت اثر در اداره‌‌ی کپی‌‌رایت (در ایران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) برای مقاصد حقوقی و اثبات حق پدیدآورنده راه بسیار مناسبی است.

کپی‌‌رایت چه حقوقی اعطا میکند؟

• ثبت رسمی یک اثر برای اثبات کپی‌‌رایت بسیار ساده است و هزینه‌‌ی چندانی نیز به همراه ندارد. مدت حمایت کپی‌‌رایت نیز از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. در ایران مدت حمایت کپی‌‌رایت از حقوق مادی نرم‌‌افزار سی سال از تاریخ پدید آوردن نرم افزار است. کپی‌‌رایت حقوق مخصوصی را در مورد نرم‌‌افزارتان به شما اعطا میکند. وقتی شما برای کد نرم افزاریتان از کپی‌‌رایت برخوردار هستید میتوانید:
  ۱- از نرم افزار خود کپی‌‌برداری کنید.
  ۲- کد را بفروشید یا به دیگری واگذار کنید.
  ۳- از نرم‌‌افزار خود اثر اقتباسی تهیه کنید (یعنی نرم‌‌افزار دومی تهیه کنید که از بسیاری از کدهای نرم‌‌‌‌افزار اولیه تهیه شده باشد.
  ۴-  کد را در جایی به اشتراک بگذارید یا به صورت دیگری نمایش دهید.

حمایت از نرم‌‌افزار از طریق حق اختراع (پتنت)

• برای حمایت از فرایند مثلا کارکردهای نرم افزار به پتنت نیاز دارید. پتنت از موارد زیر حمایت میکند: سیستمها، کارکردها، راه‌‌حل مشکلات کامپیوتری
  برخلاف کپی‌‌رایت که از کد نرم‌‌افزار شما حمایت میکند، حمایت پتنت به خود اختراع معطوف است. در این صورت کسی نمیتواند یک برنامه‌‌ی نرم‌‌افزاری که کد متفاوتی با نرم‌‌افزار شما داشته امّا کارکرد کاملاً یکسانی با آن دارد را پدید آورد. زیرا چنین کارکردی به عنوان اختراع و مخصوص به شما به ثبت رسیده است. با این وجود پتنت از کد خاص نرم‌‌افزار در برابر سارقان کپی‌‌رایت حمایت نمیکند و این وظیفه‌‌ی کپی‌‌رایت است. توجه داشته باشید که اطلاعاتی که در اظهارنامه‌‌ی پتنت درباره‌‌ی اختراع خود درج میکنید، افشا شده است و دیگر سر تجاری محسوب نمیشود.

آنچه باید پیش از درخواست پتنت بدانید:

• مدت حمایت پتنت (حق اختراع) بیست سال است و پس از آن، اختراع وارد حوزه‌‌ی عمومی میشود (و برای همه قابل استفاده است. بدون اینکه نیازی به اخذ اجازه داشته باشد.)
• اگر شما نرم‌‌افزار خود را که برای حل یک مشکل بخصوص تولید شده است به عنوان اختراع به ثبت برسانید، دیگر برنامه‌‌نویسان نمیتوانند برای رفع همان مشکل، محصول دیگری را به ثبت برسانند.
• پتنت در داخل کشور و خارج کشور : به یاد داشته باشید که حقوق پتنت جنبه‌‌ی سرزمینی دارد و از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. بنابراین ممکن است نرم‌‌افزاری در یک کشور به عنوان اختراع به ثبت برسد امّا در کشوری دیگر واجد شرایط ثبت به عنوان اختراع شناخته نشود و بالعکس.

حمایت از نرم افزار از طریق اسرار تجاری 

• سر تجاری یعنی اطلاعاتی که شما یا شرکت شما در اختیار دارید که دیگران از آن بی‌‌خبرند و آن را در اختیار ندارند. شما از این اطلاعات در تجارت و کسب و کارتان استفاده میکنید و از رقبایتان پیشی میگیرید. برای اینکه از سر تجاری برخوردار شوید نیازی نیست مدارکی آماده کنید یا به سازمان یا مرجع ثبت تقاضایی تحویل دهید. بلکه روش برخورد شما با اطلاعات و نرم‌‌افزارهایتان میتواند آنها را به سر تجاری تبدیل کند. برای اینکه نرم‌‌افزار شما به صورت یک سر مورد محافظت قرار گیرد باید اقدامات معقولی را انجام دهید:
  ۱- نرم‌‌افزار را به هیچ وجه در دسترس عموم قرار ندهید.
  ۲-کارمندان خود را موظف به امضای قرارداد عدم افشا نمایید.
  ۳- کارمندان خود را موظف به امضای قرارداد عدم رقابت نمایید.
  ۴- پیش از اینکه کارمندان شرکت را ترک کنند، مصاحبه‌‌ای با آنان انجام دهید تا مطمئن شوید مالکیت فکری شرکت را در اختیار نداشته باشند.
  ۵- به محض اینکه کارمندی اخراج میشود، استعفا میدهد یا به هر علتی شرکت را ترک میکند، دسترسی او به تمام داده‌‌ها، فایلها و مدارک را مسدود کنید.
  ۶- نسبت به هر گونه فعالیت مشکوک کارمندان حساس بوده و تحقیقات و رسیدگی‌‌های لازم را در این خصوص انجام دهید.
  ۷- داده‌‌های مالکیت فکری را در قسمتهای جداگانه ذخیره کنید و تنها به کارمندانی اجازه‌‌ی دسترسی بدهید که به آن داده‌‌ها نیاز داشته باشند.
• ۸-شما میتوانید تا هر زمان که بخواهید از اسرار تجاری خود محافظت کرده و آنها را در اختیار داشته باشید. مگر اینکه شخصی به “طرق منصفانه” (fair means) به آنها دسترسی یابد که در این صورت سرّ شما افشا شده محسوب میشود. اگر کسی سرّ تجاری مشابه با سر شما را با تلاش خود کشف کند، شما نمیتوانید علیه او طرح دعوا کنید.

کپی‌‌رایت و استخدام توسعه‌‌دهندگان نرم‌‌افزار

• یکی از مشکلات مطروحه در حوزه‌‌ی کپی‌‌رایت نرم‌‌افزار مربوط به شرکتهایی است که توسعه‌‌دهندگان نرم‌‌افزار را استخدام میکنند. از منظر حقوق کپی‌‌رایت معمولا کسی که اثری را پدید می‌‌آورد، مالک کپی‌‌رایت آن نیز محسوب میشود. ولیکن در خصوص آثاری که در چارچوب قراردادهای استخدامی پدید می‌‌آیند، رویکرد متفاوتی در حقوق کپی‌‌رایت اتخاد میشود.

کارمندان و آثار استخدامی

• اگر شما کارمند یک شرکت هستید و برای آن شرکت نرم افزار تولید میکنید، کپی رایت نرم افزار شما متعلق به شرکت است.
  اینکه چه کسی مالک کپی رایت باشد از آن جهت اهمیت دارد که کپی رایت حاوی حقوق خاصی برای مالک آن است که عبارتند از:

۱- بازتولید نرم افزار
۲- انتقال نرم افزار یا فروش نسخه های آن
۳- به اشتراک گذاشتن نرم افراز مثلا در یک وب سایت
۴- تهیه ی آثار اقتباسی
۵- اعطای مجوز بهره برداری از نرم افزار (اعطای لایسنس) : لایسنس به طرف دیگر قرارداد صرفا اجازه میدهد که از نرم افزاری که شما توسعه داده اید، استفاده کند. در حالیکه انتقال کپی رایت موجب میشود مالکیت قانونی کپی رایت شما به طرف دیگر انتقال یابد.

استفاده از قرارداد و اعطای لایسنس برای محافظت از مالکیت فکری نرم افزار

• کپی رایت و پتنت هر دو به جهت نوع حمایتی که برای اموال فکری فراهم میکنند، محدودیتهایی دارند. به همین دلیل بسیاری از افراد برای پر کردن خلأهای موجود از قراردادهای لایسنس استفاده میکنند. به جای فروختن نرم افزار میتوانید آن را لایسنس دهید (یعنی تنها مجوز استفاده از آن را به دیگری اعطا کنید). لایسنس موجب محافظت از نرم افزار شما در قبال کسانی میشود که میخواهند آن را مهندسی معکوس کنند، آن را تکثیر کنند یا آن را در اختیار دیگران قرار دهند. تنظیم پیشنویس قرارداد لایسنس خود را به یک متخصص حقوقی واگذار کنید تا مطمئن شوید تمامی نکات حقوقی لازم در متن قرارداد شما لحاظ شده باشد. برخی افراد در دادگاه ها علیه قراردادهای لایسنس طرح دعوا میکنند. امّا تمایل دادگاه ها بر آن است که لایسنسها را به رسمیت شناخته و آنها را صحیح اعلام کنند.

منبع: https://www.systemgroup.net